Fil və qarışqa haqqında məşhur əhvalat belə başa çatır ki, axırda qarışqa filin xortumuna girib, onu diz üstə üzr istəyəcək acizliyə salana qədər dişləyir. O gündən qarışqa filə öz yerini və siyasətin dəbdə olan ifadəsi ilə desək, həddini bildirir. Bu, ibrətamiz yalanı yadımızda saxlayıb növbəti yazımıza çex yazıçısı Karel Qavliçekin Şərqi Avropa xalqlarına ünvanladığı bu sözlərlə "bismillah" deyək: "Ehtiyatlı olun, ruslar özlərinə aid olan hər şeyi slavyan adlandırırlar ki, sonradan slavyanlara aid olan hər şeyi rus adlandırsınlar". 

Makedoniyalı İsgəndər də irəlidən fəth etdiyi bütün torpaqları və o torpaqların sahiblərini vahid ellin mədəniyyətinin "çətiri" altında birləşdirmək istəyirdi. Mədəniyyətin gücündən imperialist maraqlar üçün yararlanmaq təzə söhbət deyil: Babil mədəniyyəti rəmzi olaraq, dillərə parçalanmaqla məhv oldu. Bəs böyük mədəniyyətlərin bu "bihuşedici gücündən", ölümcül hipnozundan kiçik xalqları nə qoruyur?

Bu yerdə yazılarımı oxuyan hər kəsə türk sosioloqu Ziya Göyalpın "Hars və Mədəniyyət" kitabını mütləq oxumağı tövsiyyə edirəm. Yuxarıda verdiyim suala da cavabı bu kitabda axtaracağıq. 

Göyalpın sosiologiyasında "cəmiyyətin təkamülü"nün izləri bir-birini bu şəkildə təqib edirlər: insan cəmiyyətlərinin ilk forması "klan"dır, "klanlar" birləşərək qəbilələri, qəbilələr birləşərək tayfaları, tayfalar birləşərək "konfederasiyaları", yəni xalqı yaradırlar. Göyalpa görə, cəmiyyətlər dil və irq birliyinə əsaslanan qəbilə cəmiyyətindən din birliyinə əsaslanan ümmət cəmiyyətinə keçirlər, işin içinə mədəniyyət girdikdən sonra millət şəklini alırlar. Fransızların Göyalpı Emil Durkheym "millət" əvəzinə "cəmiyyət" kəlməsini seçsə də, dominantlıq həmişə qan qohumluğuna məxsusdur. 

"İşin içinə mədəniyyət girdikdən sonra" ifadəsinin nə qədər doğru-düzgün olub-olmaması mübahisəyə açıq olsa da, fikrimi çatdırmaq üçün ondan yaxşısı ağlıma gəlmədi. Sual yarana bilər, klan, qəbilə, tayfa, xalq mədəniyyəti olan ittifaq deyilmi?

Göyalpa görə, deyil. Klan, qəbilə, tayfa, xalq qan qohumluğuna, dil əqrəbalığına, inanc oxşarlığına bağlı qapalı bir kültür sahibidirlər. Göyalp ortaq duyğulara, həyəcan və zövqlərə, inanclara əsaslanan bu kültürü "Hars" adlandırır. Harsı (adət-ənənə kültürü) olanlar mədəniyyət sahibi olmaları üçün özləri kimi başqa klan, qəbilə, tayfa, xalqlarla kültür (hars) alış-verişinə girməlidirlər. 

Deməli, mədəniyyət kültür birjasıdır, hars bazarıdır. Mədəniyyət hər bir xalqın özündən nəsə sata bildiyi, başqasından nəsə ala bildiyi bir mühitdir. Hər hansı xalq bu kültür alış-verişində iştirak etmirsə, ona mədəni deyə bilmərik. Bu cür xalqlar kültürü olan, amma mədəniyyəti olmayan xalqlardır.

Hər bir bazar kimi mədəniyyətin də kiçik xalqlara zərəri burada üzə çıxır; əmtəə bazarı kiçik sərmayələri yavaş-yavaş əridib yox etdiyi kimi, mədəniyyət də kiçik xalqları, harsları öz içində əridib yox edir. Əgər sən mədəni olmaq üçün daha çox idxala üstünlük versən, bu, səni kültür olaraq yox edəcək və kültürünün (harsının) məhv olması sənin tarix və coğrafiya kitablarından başqa hər yerdə milli kimlik kimi itkin düşməyinə gətirib çıxaracaq.

Ermənilərin, gürcülərin daha çox öz kültürlərinə (harslarına) bağlılığı tarix boyunca imperativ güclərinin olmaması ilə bağlıdır. Bu iki Qafqaz xalqı bizdən fərqli olaraq mədəniyyət bazarından çox az şey alıblar ki, milli kimliklərini qoruya bilsinlər. Gürcü tarixçisi Quram Marxuliyan "Ermənilər Ermənistan axtarışında" kitabında yazır ki, ermənilər bu mədəniyyət bazarının müştəriləri yox, oğruları olublar. Gürcülərin çaxırından, farsların mifologiyasından, türklərin mətbəxindən, yunanların musiqisindən almayıblar, əkişdiriblər. 

Min ilə yaxın İran mədəniyyətini yönəldən Oğuzlar olaraq tarixin "qoluzorluları" olduğumuz üçün bizim belə bir dərdimiz olmayıb, ona görə bizi mədəni edə biləcək hər şeyin başına pul səpmişik. Bu gün də səpirik. 

Amma XX əsrin ağıllı türkləri mədəniyyətin gecələr siçan kimi onların milli kimliklərini gəmirdiklərinin səsini eşitdilər. Bu gün bütün türk dünyası ümumi mədəniyyət bazarını tərk edib öz kültürünə (harsına), milli kimliyinə qayıdır. Milli kimliyini "yenidən qazanmaq", ya da belə deyək, harsını qorumaq üçün illərdir alıb "altına yığdığı" mədəniyyətindən "xərcləyir". Niyazi Mehdinin terminologiyası ilə desək, "düşüncə mimikriyası"ndan (düşüncəsini başqasının düşüncəsinə oxşatmaq) imtina edir.

Göyalp yazır ki, türk harsı çox qədimdən Çin mədəniyyətindən qurtularaq İran mədəniyyətinin təsirinə girdi. İndi isə Avropa mədəniyyətindən təsirlənir. (Yəhudilər bunun əksini etdilər: öz harslarını Şumer, Assuriya mədəniyyətinə qarşı qoyaraq, yeni, fərqli bir mədəniyyətin başlanğıcı oldular.) Ziya əfəndi harsın milli, mədəniyyətin  beynəlmiləl mühit olduğunu söyləyir. Əgər mədəniyyət harsı (kültürü) məhv edərsə, millət yox olar. Azərbaycan xalqı ona görə öz məişətini, öz harsını dünya mədəniyyətinə qarşı qalxan kimi "kullanır", müstəqillik qazanan kimi öz harsının (kültürünün) məbədlərini, "şadlıq saraylarını" ucaltdı. Bizdə toy, aşıq musiqisi harsdır, qandan gəlir, muğam isə mədəniyyətdir. Mən bu mənada yazılarımda muğama müqavimət göstərirəm, bir millət olaraq yox olmamaq üçün. Tar sazı yensə, biz milli kimliyimizi itirəcəyik. Çünki Göyalpın dediyi kimi, hars milli, mədəniyyət qarışıq təcrübələrin nəticəsində yaranan mənəvi-maddi gerçəklikdir. Hars evdir, mədəniyyət şəhər.

Evin olmasa, şəhərdə yaşamağın mənası yoxdur. Sənin mülkün, sənin olan evindir, şəhərin deyil. Səni qoruyan, övladlarını qoruyan, evindir, şəhərin deyil. Mədəniyyət daha çox səndən istəyir, şəhər ancaq özü haqqında düşünür. Muğam deyir ki, mənə qulaq asıb-asmadığınız, zövq alıb-almadığınız mənim vecimə də deyil, mən mədəniyyətəm, zəhmət çəkib məni yaşatmalısınız. Muğam suyun yolunu kəsən əjdaha kimi hər evdən yaxşı səsi olan bir övlad istəyir. Bizi ayağına aparacaq bir məbəd istəyir. Hars, məsələn, aşıq musiqisi isə özü bizim ayağımıza gəlir, bizim həyatdan zövq almağımız üçün ağsaqqal yaşında kafelərdə atılıb-düşür, can qoyur, bəzən heç pul da götürmür, süfrənin qonağı olmaq ona yetir. Çünki biz sazın nəvələriyik, nəslinin davamıyıq, saz özünü bizimlə nəvələri ilə oynayan baba kimi aparır. Sən saza göstərdiyin ərki tara göstərə bilməzsən. Tar o toppuzlu quyruğu ilə arxandan elə işlər çevirər ki, Kirovun keçmiş heykəli kimi yetmiş il dümdüz dayanarsan.

Çünki sənin min illik ağrılarının, sevinclərinin şəriki, yol yoldaşı tar deyil, sazdır. Tar səni farsa, hindliyi, əfqana satar, saz isə unudular, tək qalar, amma başqa xalqın qucağında çalıb-oxumaz. Uzaqbaşı, xəzərilərin qopuzu kimi ruslara "nikahdankənar" balalaykalar "doğuzdurar". 

"Oxu tar" yazan şair Mikayıl Müşfiqin pantürkist kimi güllələnməsi də ayrı dərddir. 

Mədəniyyət duyğu, zövq, həyəcan yaradır, hars özü isə duyğudan, zövqdən, həyəcandan yaranır, həm də ortaq olanlarından. Ustalar (məsələn, əruz alimləri) olmasa mədəniyyət yarana və yaşaya bilməz, harsın isə ustaya ehtiyacı yoxdur, məsələn, xalq mahnılarının yaşaması üçün kar olmayan bir qulaq və lal olmayan bir ağız yetər.  

Məsələnin siyasi tərəfi daha düşündürücüdür. Göyalp kitabında belə bir sual qoyur: "niyə bu ölkədə (Türkiyədə) yaşayan iki tip, Türk ilə Osmanlı tipi bir-birinə bu dərəcədə ziddir? Çünki Osmanlı tipi türkün harsına və həyatına zərərli olan imperializm meydanına atıldı, kosmopolit oldu, sinfi mənafeyini milli mənafeyin üstündə gördü". Fazil Mustafanın Şah İsmayıla tənqidi yanaşmasını da bu təsbitdə anlamaq olur. Şah İsmayıl da imperializm mövqeyinə çıxmaq üçün milli kimliyi dini kimliyin arxasında gizlədi. Nəzərə alanda ki, Göyalp Osmanlı aydını kimi başlayıb, cümhuriyyət ideoloqu kimi davam edib, onun bu mövqeyi başa düşüləndir. Bir məsələ var ki, sən imperializmlə məşğul olmasan, imperializm səninlə məşğul olacaq. Şah İsmayıldan sonra bizdə belə oldu; Səfəvilərin dini kimliklə əvəzlədiyi milli kimliyimizi rus imperiyası kosmopolit bir kimliklə əvəzlədi. Və günlərin bir günü erməni durub dedi ki, “Sarı gəlin” bizimdir, çünki kosmopolitizmdə hər şey hamınındır. Görünüşə görə, qlobalizm də kosmopolitizmin tayıdır, daha nəhəng kolxozçuluqdur. 

Bu cümlələri yaza-yaza fikirləşirəm ki, Göyalpın "hars və mədəniyyət" bölgüsündə şəxsi seçimim hansıdır? Cavabım Göyalpın "Hars bir canlıdır, mədəniyyət isə o canlını bəsləyən mühit” fikrindədir. Mədəniyyəti öz harsımızın, kültürümüzün, milli kimliyimizin "yemi" kimi seçərdim, əgər bir mədəniyyət bizim milli kimliyimizi yeyəcəksə, biz o mədəniyyətdə, onsuz da" sürgün həyatı yaşayacağıq. İstər dini, istər siyasi, istər elmi-texnoloji kimliklər qazanmaq bizə milli kimliyimizi unutmaq bahasına başa gəlməməlidir. Adi bir nümunə deyəcəyəm. Harsı mədəniyyətə qurban verəndə birinci dil itirir, çünki mədəniyyət tələb edir ki, dini ərəbcə, elmi rusca (ingiliscə) oxuyun, nəticədə harsın, kültürün, milli kimliyin dili mexaniki işarələr səviyyəsində ilişib qalır ki, bu gün kimi dindirsən dilimizin zənginliyinə bir "söz soxacaq". Niyə, çünki mədəniyyət harsı, kültürü dilindən yeməyə başlayır. Nizami Gəncəvinin "dilini" biz heç vaxt İran mədəniyyətinin qarnından çıxara bilməyəcəyik. Ruslar 70 il rus dilini azərbaycanlılara mənbə kimi göstərdilər. "Rus dilini bilmirsənsə, səfehsən". Romalılar da yunanlara Roma vətəndaşlığı vermirdilər ki, yunan olmaqdan imtina etsinər. Halbuki rusları rus edən xəzərilərdən, romalıları romalı edən yunanlardan "əkişdirdikləri" idi. Mən buna görə yuxarıda "mədəniyyəti harsımıza, milli kimliyimizə yem etməliyik" deyirdim. Allahın ermənisi belə əvvəl ermənidir, sonra insan!